آیاتی که امامیه برای اثبات امامت اهل بیت علیهم السلام ذکر می‌کنند، آیا استدلال به آنها، استدلال به قرآن است یا استدلال به شأن نزول و روایات ذیل آنها؟

بسم الله الرحمن الرحیم

فايل PDF، مناسب برای مطالعه در تلفن همراه

سؤال

آیاتی که امامیه برای اثبات امامت اهل بیت علیهم السلام ذکر می‌کنند، آیا استدلال به آنها، استدلال به قرآن است یا استدلال به شأن نزول و روایات ذیل آنها؟

تقریر سؤال

ناصر بن عبد الله القفاری پس از نقل استدلال شیعه به آیه ولایت[۱] و این که آیه مذکور، در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام نازل شده است، می‌نویسد:
همانگونه که می‌بینی، شیعه در استدلال به این آیه، به آنچه در سبب نزول آن روایت شده، اعتماد و تکیه می‌کند؛ زیرا نصّ آیه دلالتی بر مراد آنان ندارد. در نتیجه استدلال آنان به روایت است نه به قرآن.[۲]
و نیز می‌نویسد:
آنان در حقیقت به قرآن استدلال نمی‌کنند، بلکه تنها به روایات استدلال می‌کنند. بنابراین ادّعای آنان مبنی بر اخذ ادّله از قرآن، ادّعایی است که حقیقت ندارد.[۳]

پاسخ

دلالت آیه ولایت و آیات دیگر -که از ادّله قرآنی امامت شمرده می‌شوند- بر امامت اهل بیت علیهم السلام، همگی، تنها با استفاده از ظاهر آیات قرآن و بدون در نظر گرفتن روایات است. به عنوان نمونه، در آیه ولایت -که ناصر القفاری در ذیل آن، این اشکال خود را بیان کرده- بدون در نظر گرفتن روایات و شأن نزول آن، امامت «الذین آمنوا…» به روشنی قابل اثبات است. بدین منظور کافی است به ظاهر خود آیه نگریست؛ زیرا الفاظ این آیه به تنهایی و بدون نیاز به چیز دیگری، بر امامت و ولایت دلالت دارند.
توضیح آنکه «انّما» دالّ بر حصر است؛[۴] بنابراین معنای آیه این است که تنها خداوند متعال، پیامبر صلّی الله علیه و آله و کسانی که نماز به پا می‌دارند و در حال رکوع، زکات (صدقه) می‌پردازند، ولی شما هستند. از سوی دیگر، مراد از «الذین آمنوا…» همه مؤمنین نیستند؛ زیرا «الذین آمنوا» در این آیه با صفتی خاص؛ یعنی اقامه نماز و پرداخت زکات در حال رکوع، توصیف شده است و حال آنکه همه مؤمنین به یقین چنین صفتی را ندارند. همچنین «ولی» در این آیه، به معنای سرپرست و متصرّف در امور است، نه به معنای دوست و یاور؛‌ زیرا بنا بر آیات قرآن، همه مؤمنان دوست و یاور یکدیگرند،[۵] در حالی که ولایت در این آیه منحصر در بعضی از مؤمنین شده است. بنابراین آیه ولایت به روشنی و با استفاده از الفاظ آن، بر امامت «الذین آمنوا…» دلالت دارد. آری، برای این که بدانیم «الذین آمنوا…» چه کسی یا کسانی هستند، به شأن نزول و روایات مراجعه می‌کنیم و این منافاتی با استفاده امامت از الفاظ آیه ندارد.
گفتنی است، آشنایی با شأن و سبب نزول آیات، تأثیر بسزایی در تفسیر و فهم همه آیات قرآن دارد و این مطلب اختصاصی به آیات امامت اهل بیت علیهم السلام ندارد. واحدی، دانشمند و مفسّر بزرگ اهل سنّت در این باره می‌نویسد:
این امر ما را به افاده اسباب نزول به مبتدیان علوم قرآن برگرداند؛ زیرا اسباب نزول بالاترین چیزی است که اطّلاع نسبت به آن واجب است و سزاوارترین چیزی است که عنایت و توجّه به آن معطوف شود؛ زیرا شناخت تفسیر آیه بدون اطّلاع از ماجرا و بیان نزول آن ممتنع است.[۶]
ابن تیمیه نیز می‌نویسد: «شناخت سبب نزول، به فهم آیه کمک می‌کند؛ زیرا علم به سبب، علم به مسبّب را به دنبال دارد»[۷].
بنابراین شناخت شأن نزول در تفسیر و فهم آیات قرآن مؤثّر است، اما هیچ کس نگفته است که استدلال به آیاتی از قرآن که شأن نزول معیّنی دارند، استدلال به سنّت و روایات است.
جالب توجّه آن است که عالمان اهل سنّت، خود به برخی از آیات قرآن بر افضلیت ابوبکر استناد کرده و در استدلال خود، به نزول آن آیات در شأن ابوبکر احتجاج نموده‌اند، در حالی که آن دلیل را از ادّله قرآنی برشمرده‌اند. فخر رازی در تفسیر آیه ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى﴾ [لیل: ۱۷] می‌نویسد:
المسألة الأولى: أجمع المفسّرون منّا على أنّ المراد منه أبو بكر… وثبت دلالة الآية أيضاً على أنّ أبا بكر أفضل الأمّة؛[۸]
مسأله اول: مفسّران ما اجماع دارند بر اینکه مراد از «الاتقی» ابوبکر است… همچنین ثابت شد که این آیه بر افضلیت ابوبکر دلالت دارد.
قاضی عضد الدین ایجی نیز در المواقف به آیه یاد شده بر افضلیت ابوبکر استدلال کرده و نوشته است:
المقصد الخامس: في أفضل الناس بعد رسول اللّه‏، هو عندنا وأكثر قدماء المعتزلة أبو بكر… لنا وجوه:
الاول قوله تعالى: «وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى»؛ قال أكثر المفسّرين -واعتمد عليه العلماء- أنّها نزلت في أبى بكر؛[۹]
مقصد پنجم: در برترین مردم پس از پیامبر خدا [صلّی الله علیه و آله]
برترین مردم نزد ما و بیشتر قدماء معتزله ابوبکر است… دلایل ما چند وجه است:
دلیل اول سخن خدای تعالی است: «وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى»؛ بیشتر مفسّران گفته‌اند که این آیه در شأن ابوبکر نازل شده است و علما بر این قول اعتماد کرده‌اند.
تفتازانی نیز همین‌گونه عمل کرده و آیه مذکور را از ادلّه قرآنی افضلیت ابوبکر دانسته است. وی می‌نویسد:
اما الكتاب فقوله تعالى: ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى وَما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏﴾ فالجمهور على أنّها نزلت في أبي بكر؛[۱۰]
اما [دلیل از] کتاب (قرآن) سخن خدای تعالی است: ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الْأَتْقَى الَّذِي يُؤْتِي مالَهُ يَتَزَكَّى وَما لِأَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزى‏﴾؛ اکثریت بر این باورند که آیه درباره ابوبکر نازل شده است.
همانگونه که ملاحظه شد، استدلال به آیه یاد شده بر افضلیت ابوبکر، متوقّف بر شأن نزول است، اما آنها این آیه را از جمله ادلّه قرآنی ذکر کرده‌اند و نگفته‌اند استدلال به آن، استدلال به شأن نزول و روایت است.

پی نوشت ها

[۱]. ﴿إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُون‏﴾ [مائده: ۵۵].
[۲]. ‏ناصر بن عبد الله القفاري، أصول مذهب الشيعة الإمامية الإثني عشرية: عرض ونقد، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۶۷۹.
[۳]. ‏همان، ج ۲، ص ۶۸۴.
[۴]. ‏محمّد بن مكرم ابن منظور، لسان العرب، بيروت، دار صادر، ۱۴۱۴، ج ۱۳، ص ۳۲؛ ‫محمّد بن يعقوب الفيروزآبادي، القاموس المحيط، بيروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، ۱۴۲۶، ص ۱۱۷۷؛ علي بن عبد الكافي السبكي و عبد الوهاب بن علي السبكي، الإبهاج في شرح المنهاج، دار البحوث للدراسات الإسلامية وإحياء التراث، ۱۴۲۴، ج ۳، ص ۹۱۳.
[۵]. ﴿وَالْمؤْمِنُونَ وَالْمؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْض‏﴾ [توبه: ۷۱]؛ «مردان و زنان با ایمان، دوست و یاور یکدیگرند».
[۶]. ‏أبو الحسن علي بن أحمد الواحدي، أسباب نزول القرآن، دار الإصلاح، ۱۴۱۲، ص ۸.
[۷]. ‏ابو العبّاس أحمد بن عبد الحليم ابن تيمية، مجموع الفتاوى، عبد الرحمن بن محمّد بن قاسم و محمّد بن عبد الرحمن بن محمّد، المدينة المنوّرة، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، ۱۴۲۵، ج ۱۳، ص ۳۳۹.
[۸]. ‏أبو عبد الله محمّد بن عمر الرازي، التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، بيروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۴۲۰، ج ۳۱، ص ۱۸۸-۱۸۷.
[۹]. ‏عبد الرحمن بن أحمد الايجي، المواقف في علم الكلام، بيروت – القاهره – دمشق، عالم الكتب – مكتبة المتنبّي – مكتبة سعد الدين، بی‌تا، صص ۴۰۸-۴۰۷.
[۱۰]. ‏مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، الشريف الرضي، بی‌تا، ج ۵، ص ۲۹۲.

فهرست منابع

1. قرآن کریم
2. ‏‫ابن تيمية، ابو العبّاس أحمد بن عبد الحليم‏. مجموع الفتاوى، عبد الرحمن بن محمّد بن قاسم و محمّد بن عبد الرحمن بن محمّد، المدينة المنوّرة، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، ۱۴۲۵.
3. ‏‫ابن منظور، محمّد بن مكرم‏. لسان العرب، بيروت، دار صادر، ۱۴۱۴.
4. ‏‫الايجي، عبد الرحمن بن أحمد‏. المواقف في علم الكلام، بيروت – القاهره – دمشق، عالم الكتب – مكتبة المتنبّي – مكتبة سعد الدين، بی‌تا.
5. ‏‫الرازي، أبو عبد الله محمّد بن عمر‏. التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، بيروت، دار إحياء التراث العربي، ۱۴۲۰.
6. ‏‫السبكي، علي بن عبد الكافي و عبد الوهاب بن علي السبكي‏. الإبهاج في شرح المنهاج، دار البحوث للدراسات الإسلامية وإحياء التراث، ۱۴۲۴.
7. ‏‫الفيروزآبادي، محمّد بن يعقوب‏. القاموس المحيط، بيروت، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، ۱۴۲۶.
8. ‏‫القفاري، ناصر بن عبد الله‏. أصول مذهب الشيعة الإمامية الإثني عشرية: عرض ونقد، ۱۴۱۴.
9. ‏‫الواحدي، أبو الحسن علي بن أحمد‏. أسباب نزول القرآن، دار الإصلاح، ۱۴۱۲.
10. ‏‫تفتازانی، مسعود بن عمر‏. شرح المقاصد، الشريف الرضي، بی‌تا.